والدین ناشاد کودکانی افسرده دارند
حالتی که دراثر فروخوردن مداوم خشم‌های درونی ایجاد شده و با گذاشتن اثرات مخرب در وجود فرد، زندگی وی را در مراحل مختلف دستخوش ناکامی می‌کند. وجود افسردگی در کودکان به عنوان یک اختلال رایج روحی و روانی از جمله موضوعاتی است که در سال‌های اخیر مورد توجه بسیاری از روانشناسان کودک و جامعه شناسان قرار گرفته است. دکتر ربابه غفارتبریزی روانشناس بالینی در گفت‌وگو با «جوان» به بررسی علل و عوامل ایجاد افسردگی در کودکان و درمان این اختلال پرداخته است. ماحصل این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید.
علل ایجاد افسردگی در کودکان
افسردگی از جمله اختلالات روحی و روانی است که علت‌های ژنتیکی، روانشناختی و زیستی یا محیطی دارد؛ عواملی که هم در کودکان و هم در بزرگسالان می‌تواند منجر به بروز افسردگی شود.
دکتر غفارتبریزی با اشاره به نقش عوامل ژنتیکی در ایجاد افسردگی در کودکان می‌گوید: این اختلال می‌تواند به صورت ژنتیکی از یکی از والدین افسرده، به فرزند انتقال یابد. علاوه بر این در برخی موارد دیده شده از پدر و مادری شاد که هیچ ردی از افسردگی در درونشان نیست فرزندی افسرده به دنیا می‌آید که با بررسی پیشینه خانوادگی مشخص می‌شود کودک این اختلال را از دو یا سه نسل قبل‌تر به ارث برده است.
در کنار عوامل ژنتیکی، مواردی از جمله ناآرامی محیط خانه و کشمکش و مشاجره مداوم بین والدین، عدم توجه به نیازهای کودک و محرومیت وی از محبت و نوازش، نبود نشاط، تفریح و تنوع در محیط خانه، فراهم نبودن شرایط ارتباط و بازی کودک با همسالان از جمله مهم‌ترین عوامل ایجاد افسردگی در کودکان محسوب می‌شود.
این روانشناس بالینی معتقد است: تحقیر یا مقایسه کردن کودک با دیگران، استفاده از تنبیه‌های بدنی و عاطفی شدید و همچنین به کار بردن جملاتی مانند«دیگه دوستت ندارم» یا «تو دیگه بچه من نیستی» و عباراتی از این قبیل به مرور سبب ایجاد احساسات منفی و در نهایت افسردگی در کودک می‌شود. همچنین مواردی از جمله جدا شدن از خانواده و منابع حمایت‌کننده عاطفی، تعویض مدرسه و از دست دادن دوستان، مهاجرت یا حتی عوض کردن منزل، تبعیض بین فرزندان و مقایسه کردن آنها با یکدیگر، به رخ کشیدن نکات منفی کودک و ابراز نکردن صفات مثبت او، شکایت والدین از ناراحتی‌های جسمانی که کودکان را نگران از دست دادن آنها می‌کند، مطرح کردن مسائل و مشکلات اقتصادی در حضور فرزندان و عنوان کردن حوادث و اتفاقات ناگوار اجتماعی به نوعی درایجاد یا تشدید افسردگی در کودکان تأثیرگذار است.
مادر افسرده، کودک افسرده!
در میان عوامل گوناگون مؤثر در ایجاد یا تشدید افسردگی در کودکان، توجه به وضعیت روحی و روانی مادر قبل، حین و بعد از بارداری ازجمله موارد مهمی است که روانشناسان کودک توجه ویژه‌ای به آن دارند. روحیه شاد و وضعیت آرام و دور از استرس مادر در هنگام بارداری تأثیر مستقیمی در سلامت جسمی، روحی و روانی جنین دارد و نگرانی و افسردگی مادر نیز می‌تواند سبب به دنیا آوردن نوزادی با افسردگی ذاتی شود. دکتر غفارتبریزی می‌گوید: به دلیل تأثیر مستقیم و بسیار زیاد وضعیت جسمی و روحی و روانی مادر در دوران بارداری بر سلامت جنین، به همه مادران توصیه می‌کنیم قبل از اقدام به بارداری با مراجعه به مراکز مشاوره و روانشناسی و انجام تست‌های روانشناسی از افسرده نبودن خود اطمینان یابند. وی ادامه می‌دهد: اهمیت تأثیر روحیات مادر بر نوزاد تا حدی است که در برخی موارد که مادر دچار افسردگی شدید پس از زایمان بوده و ناچار به استفاده از دارو برای درمان افسردگی است، درمانگر به وی توصیه می‌کند از شیردادن بچه در طول دوره درمان اجتناب کند تا کودک درحد امکان از اثرات این داروها در امان بماند.
توقعات والدین، عامل تشدیدکننده افسردگی کودکان
استرس، یکی از عواملی است که در ایجاد و تشدید افسردگی در کودکان نقش مؤثری دارد. بنا به گفته دکتر غفارتبریزی، به طور کلی استرس زمانی ایجاد می‌شود که از کودک توقع انجام کاری بیش از حد توان واقعی‌اش داشته باشیم. اصرار به شاگرد اول شدن کودک بدون توجه به بهره هوشی و توانایی ذهنی وی، ترغیب وی به «بهترین بودن» در شرایط و زمینه‌های گوناگون و انتظاراتی از این قبیل می‌تواند سبب ایجاد استرس و نگرانی در کودک و نهایتاً افسردگی وی شود. این روانشناس بالینی با بیان اینکه داشتن توقعات نامعقول از کودک سبب ایجاد احساس ناخوشایند در وی و تشدید افسردگی می‌شود، می‌گوید: برخی والدین بدون در نظر گرفتن توانایی‌های واقعی فرزندشان از وی انتظاراتی دارند که کودک قادر به انجام آن نیست، همین مسئله سبب ایجاد باور «من به حد کافی خوب نیستم» و «ناتوانی» و احساس «تقصیر و گناه» در کودک شده و به مرور افسردگی و انزوا را در پی دارد، شرایطی که گاه به دلیل عدم توجه خانواده‌ها عواقب جبران‌ناپذیری بر روح و روان فرد بر جای می‌گذارد. این شرایط زمانی بحرانی‌تر و شدید‌تر می‌شود که کودک به دفعات برای عدم تحقق بخشیدن به خواسته‌ها و توقعات نامعقول والدینش علاوه بر تحمل فشار و استرس، با سرزنش و تحقیر نیز روبه‌رو می‌شود. اینجاست که زیاده‌خواهی‌ها و خواسته‌های غیرمنطقی خانواده دروازه‌ای برای ورود فرزندان به دنیای تیره و تار ناامیدی، یأس و ناخشنودی می‌شود.
صله رحم، عاملی برای جلوگیری از افسردگی
تاثیر شرایط جوی و روانی حاکم بر خانه و نحوه تعاملات و ارتباط بین اعضای خانواده و اطرافیان بر تربیت، رشد و نمو روحی و روانی فرزند از جمله مواردی است که بسیار مورد توجه روانشناسان، جامعه‌شناسان و کارشناسان حوزه‌های فردی و اجتماعی قرار گرفته است. دکتر غفارتبریزی با اشاره به اینکه کودک، شادی و نشاط را از والدین و اطرافیان خود یاد می‌گیرد، می‌گوید: احتمال اینکه پدر و مادری شاد، فرزند ناشاد و افسرده داشته باشند بسیار کم است. افراد خوشحال، زندگی زناشویی خوبی دارند و همین مسئله سبب ایجاد شرایط روانی سالمی برای رشد کودک است که از آن جمله می‌توان به ایجاد تنوع و برنامه‌های نشاط‌آور در خانواده و رفت و آمد با اطرافیان و خویشاوندان اشاره کرد. وی با بیان اینکه آموخته‌های کودک در تعامل با دیگران و مشاهده رفتار آنها تکمیل می‌شود، می‌افزاید: رشد کودک در فضایی عبوس، بدون تنوع و بدون رفت و آمد و مراودات اجتماعی امکان ابتلای وی به افسردگی را افزایش می‌دهد از این رو تعاملات اجتماعی و رفت و آمد با خویشان و نزدیکان و فراهم آوردن شرایطی برای ارتباط کودک با همسن و سالانش به عنوان یکی از موارد تأثیرگذار در شادی کودک و جلوگیری از پیدایش افسردگی و درمان این بیماری توصیه می‌شود.
تشخیص زودهنگام و درمان آسان
ازآنجا که تشخیص به موقع و زودهنگام افسردگی در کودکان در درمان مؤثرتر این بیماری بسیار تأثیرگذار است از این رو آگاهی و شناخت والدین از علائم این بیماری اهمیت ویژه‌ای می‌یابد. به طور کلی برخی علائم در افسردگی کودکان و بزرگسالان مشابه است اما یکسان نیست.
بنا به گفته برخی کارشناسان، کودک افسرده فاقد انرژی لازم است و اغلب حتی بدون انجام فعالیت فیزیکی، احساس خستگی می‌کند. تمرکز پایین اغلب سبب کاهش سطح یادگیری در وی و کاهش علاقه به درس و انجام تکالیف می‌شود. افت تحصیلی از جمله مواردی است که اغلب به عنوان یکی از علائم بارز افسردگی کودکان شناخته می‌شود. عدم تمایل به درس و مدرسه به مرور سبب ایجاد ترس در وجود کودک شده و در نهایت تشدید بیماری افسردگی در وی می‌شود. به این ترتیب شناخت به موقع این بیماری و اقدام برای درمان آن از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
دکتر غفارتبریزی در خصوص برخی علائم این بیماری در کودکان می‌گوید: بی‌انگیزگی نسبت به انجام کارها و حتی بازی کردن، حواس‌پرتی، میل به گریه، تمایل شدید به پرخوری یا کم خوری، لجبازی و خشونت از جمله علائمی است که اغلب خانواده‌ها به آن توجه نکرده یا تعبیر اشتباهی از این نوع برخوردها دارند در حالی که کودک به دلیل ناآگاهی از حالات درونی خود، ناراحتی و احساسات منفی خود را به صورت عصبانیت و رفتارهای عنادآمیز نشان می‌دهد. این روانشناس بالینی با اشاره به اهمیت شناخت به موقع این بیماری در کودکان بر لزوم برگزاری دوره‌های آموزشی تخصصی مسائل مربوط به کودکان تأکید کرده و می‌گوید: متأسفانه تعداد مراکزی که در زمینه مسائل تربیتی کودکان به ویژه افسردگی فعالیت می‌کنند انگشت شمار است.
بازی‌درمانی، راهی برای رهایی کودک
بنا به گفته کارشناسان، عدم درمان مؤثر افسردگی در دوران کودکی، اثرات جبران‌ناپذیری درمراحل مختلف زندگی به دنبال خواهد داشت. افسردگی پنهان دوران کودکی موجب نگرش منفی به زندگی در بزرگسالی شده، فرد را در تعاملات و فعالیت‌های اجتماعی دچار مشکل کرده و گاهی حتی به روان پریشی وی منجر شده و مانع پیشرفت در مراحل مختلف زندگی وی می‌شود. از این رو یافتن راهی برای درمان این بیماری در سنین پایین از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. دکتر غفارتبریزی با بیان اینکه خوشبختانه برخی از انواع افسردگی به مرور زمان در پروسه رشد کودک به صورت خودبه‌خود برطرف می‌شود، می‌گوید: با این حال والدین باید به طور مداوم حالات جسمی و روحی فرزندانشان را بررسی کنند تا در صورت لزوم برای درمان اقدام نمایند.
این روانشناس بالینی با اشاره به تفاوت نحوه درمان کودکان و بزرگسالان می‌افزاید: درمان افسردگی بزرگسالان با روش‌های شناختی- رفتاری انجام می‌شود اما از آنجا که اغلب کودکان نمی‌توانند به وضوح از عواطف و احساساتشان حرف بزنند و با درمانگر ارتباط خوب کلامی برقرار کنند، از روش بازی درمانی برای درمان افسردگی این افراد استفاده می‌شود. در بازی‌درمانی، کودک علاوه بر تخلیه هیجانات درونی، احساسات واقعی خود را بروز داده و درمانگر را در شناخت علت افسردگی و یافتن راه درمان یاری می‌کند.
دکتر تبریزی همچنین به اهمیت خانواده‌درمانی در رفع مشکلات کودکان افسرده اشاره کرده و می‌گوید: از آنجا که خانواده و فضای روانی آن در پیشگیری از افسردگی و درمان این اختلال تأثیر بسیار دارد، وجود محیطی سرشار از عشق و محبت و روابطی سالم و صمیمی بین اعضای خانواده به ویژه پدر و مادر، برای کودکان ضروری است و به عنوان یکی از مهم‌ترین اقدامات در درمان اختلال افسردگی کودکان شناخته شده است.
وی می‌افزاید: برای کودک، مادر سمبل عشق است و پدر سمبل امنیت و هردو در کنار هم می‌توانند شرایط درمان وی را فراهم کنند. رابطه گرم و صمیمی والدین یکی از مهم‌ترین عوامل در اثربخشی درمان کودک است و رابطه سرد، اعمال خشونت و رفتارهای توهین‌آمیز آنها با یکدیگر، به تشدید این اختلال در کودکان و ناموفق بودن پروسه درمان می‌انجامد. بنا به گفته این روانشناس، مشاجره پدر و مادر اغلب احساس «من بد هستم» را به کودک القا می‌کند چراکه کودک اغلب خود را منشأ و عامل بحث و جدل پدر و مادر دانسته و خود را در تیرگی روابط آنها مقصر می‌داند؛ تصور غالبی که در اکثر کودکان در سنین پایین ایجاد شده و به مرور سبب اختلال روحی و روانی در وی می‌شود.
ائتلاف‌ها را بر‌هم بزنید
یکی دیگر از اقدامات مؤثری که در قالب خانواده‌درمانی برای درمان اختلال افسردگی در کودک انجام می‌شود، ایجاد و حفظ تصویری درست و ایده‌آل از مفهوم خانواده است. وجود پدر و مادر به عنوان ستون خانواده که با رابطه مستحکم با یکدیگر سبب ایجاد امنیت روانی در خانه می‌شوند و فرزندان که به عنوان زیرمجموعه در سایه این چتر حمایتی پرورش می‌یابند. اما گاهی در برخی خانواده‌ها این تصویر در قالب تشکیل ائتلافی از یکی از والدین با فرزند خدشه‌دار می‌شود. دکتر غفار تبریزی در این خصوص می‌گوید: در خانواده‌درمانی، خانواده به عنوان یک سیستم درنظر گرفته می‌شود که اعضا هماهنگ با هم فعالیت می‌کنند، از این رو بر‌هم‌زدن ائتلاف‌هایی که گاهی مادر با فرزند تشکیل می‌دهد یا پدر با فرزند و سبب می‌شود یکی از والدین خارج از دایره ارتباطی قرار بگیرد از جمله مهم‌ترین برنامه‌های درمانگر است. وی ادامه می‌دهد: پدر یا مادر نباید سعی کنند فرزند را به سمت خود بکشند، پدر باید به مادر فرصت نزدیک شدن به فرزند را بدهد و مادر نیز باید مجالی برای ایجاد رابطه صمیمانه پدر با فرزند فراهم آورد، کودک به محبت هر دو نفر با هم نیاز دارد، باید پدر و مادر را در یک گروه ببیند نه در مقابل یا جدای از هم.
والدین، آگاه باشید!
آگاهی والدین از عوامل مؤثر در بروز افسردگی در کودکان از جمله اقدامات مؤثر در پیشگیری یا درمان این اختلال است. از این رو لزوم داشتن دانش و اطلاعات کافی در زمینه تربیت فرزندان در کنار ایجاد محیطی آرام، امن و شاد برای اعضای خانواده ضرورت می‌یابد. دکتر غفارتبریزی با اشاره به اینکه والدین باید آموزش‌های روانشناسی و استفاده از دوره‌های آموزشی تربیت فرزندان را در برنامه زندگی خود جای دهند، می‌افزاید: گاهی دیده شده در خانواده‌ای آرام و بانشاط که روابط بین پدر و مادر و دیگر اعضای خانواده گرم و صمیمی است، علائمی دال بر افسرده بودن کودک وجود دارد که علل و عوامل آن از دید والدین دور مانده است. والدین با فراگیری فنون و مهارت‌های روانشناسی در ارتباط با فرزند و با استفاده از راهنمایی مشاوران و کارشناسان این حوزه می‌توانند بر اینگونه مشکلات فائق آیند.
منبع: doctornews